Pewne nieruchomości ze względu na swoje położenie, sposób budowy czy też czas budowy posiadają szczególną wartość historyczną i przyrodniczą, podlegającą ochronie właściwych organów administracji publicznej. Opieka ta w szczególności polega na: zapobieganiu zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków, udaremnianiu niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałaniu kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę a także kontroli stanu zachowania i przeznaczenia zabytków.
Ochrona nieruchomości sprawowana przez konserwatora zabytków ogranicza prawo dysponowania nieruchomością, zobowiązując właściciela nieruchomości do prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, a także korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości.
Właściciel zobowiązany jest do informowania konserwatora o uszkodzeniach, zniszczeniach, zagrożeniach czy zmianie stanu prawnego nieruchomości. Ponadto powinien udostępnić konserwatorowi nieruchomość w celu przeprowadzenia niezbędnych badań, bądź przeprowadzenia kontroli stanu zachowania budynku. Prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków, wymaga pozwolenia właściwego konserwatora zabytków.
W pozwoleniu tym konserwator określa na jakich zasadach, z jakich materiałów i w jaki sposób mogą zostać przeprowadzone określone prace. Wykonawca wszelkich prac budowlanych i restauratorskich powinien posiadać uprawnienia i doświadczenie określone przepisami prawa. W razie niestosowania się do zaleceń konserwatora lub do wymogów ustawowych powinny one zostać wstrzymane. Właściciel nieruchomości, podejmując się renowacji czy remontu nieruchomości, może jednak liczyć na dofinansowanie prac ze strony konserwatora zabytków lub samorządu. Objęcie nieruchomości ochroną konserwatora zabytków niesie ze sobą wiele obowiązków i formalności, z tego powodu nieruchomości te nie są częstym przedmiotem obrotu.
